Citroenverbena (monografie)

In tegenstelling tot wat de naam je doet vermoeden is de citroenverbena of Aloysia citrodora geen citrusplant. Het is wel de meest aromatische van de citrusachtige kruiden. Een mysterieuze heester die vanwege zijn balancerende eigenschappen niet zou mogen ontbreken in je kruidentuin of keuken. Een monografie.

De citroenverbena is één van de 40-tal aromatische struiken van de Verbena-familie. Een opmerkelijke soort die aan het einde van de achttiende eeuw vanwege zijn aroma werd meegebracht uit Zuid-Amerika.

De heerlijk geurende plant veroverde op Europese bodem snel de reukzin van menig parfumspecialist (of ‘nez’) en de smaakpapillen van chef-koks. Zijn geur en smaak zijn uniek, verfrissend en verfijnd. Vooral parfumland Frankrijk biedt een ruim assortiment aan cosmetica met citroenverbena. Ook koks weten maar al te goed dat het frisse groene blaadje de finishing touch kan zijn in vis- en vleesgerechten, sauzen of desserts. Maar is geur en smaak zijn zeker niet het enige dat de plant te bieden heeft!

Taxonomie

De citroenverbena behoort tot de Ijzerhardfamilie (Verbenaceae). Dit is een familie van tweezaadlobbige hoofdzakelijke tropische planten, zoals de Phyla dulcis (honingverbena of zoet aztekenkruid) of Lippia scaberrima (Braziliaanse muntverbena). In België en Nederland komt van nature alleen ijzerhard (Verbena officinalis) voor, maar het is nog nauwelijks in het wild te vinden. De plant behoort echter tot het geslacht Aloysia en niet tot zijn broertje Verbena. En dat zorgt al wel eens voor naamsverwarring.

• Ijzerhardfamilie (Verbenaceae)
  • Geslacht: Aloysia
    • Soorten, bijvoorbeeld: citrodora (citroenverbena)
  • Geslacht: Verbena
    • Soorten, bijvoorbeeld: officinalis (ijzerhard)

Naamsverwarring

De Aloysia citrodora heeft een woelige naamsgeschiedenis achter de rug. Ook vandaag nog is er veel verwarring over zijn officiële en inofficiële naam.

Ook de botanische indeling zorgt voor verwarring.  In Europa wordt vandaag vaak de naam Verbena of het Franse Verveine gebruikt. Verwarrend, want de Verbena-familie bevat meerdere geslachten (waaronder Verbena en Aloysia) waaronder tientalle soorten planten. Gebruik dus de juiste naam!

Weldoener voor lichaam en geest

Citroenverbena is een kruid dat algemeen inwerkt op onze geest en ons zenuwstelsel. De etherische olie bewijst zijn dienst bij het verhelpen van ontstekingen en de gevolgen van stress: het kruid heeft een kalmerende werking op de psyche, het hart, de luchtwegen, spijsverteringsorganen en huid.

• Remt onstekingen van de huid en het verteringsselsel.
• Weert muggen af als insecticide.
• Werkt verzachtend op de huid.
• Ontspant en reguleert het zenuwstelsel.
• Bevordert de vertering.
• Bevordert de afvoer van afvalstoffen.
• Helpt de spieren herstellen.
• Kalmeert krampen van de baarmoeder.
• Verbetert pijn, stijfheid en functie van de gewrichten.
• Remt de groei van tumorcellen.

Meer details en wetenschappelijke bronnen vind je terug in de monografie. Elke eigenschap slechts gedeeltelijk van toepassing. Een plant is geen wondermiddel, maar een hulp! Download de monografie.

Inhoudsstoffen

• Etherische olie: ontstekingsremmend, antibacterieel, antiviraal, antischimmel. Werkt in op onze zenuwen, klieren, celwanden en bloedvaten.
• Polyfenolen (flavonoïden): beschermen cellen, vertragen celafbraak en verminderen vetafzetting in de cellen, bloeddrukverlagend (vitamine P-functie) en ontstekingswerend.

Wat opvalt bij de citroenverbena is dat er grote verschillen voorkomen in de samenstelling van de etherische olie. Deze zijn afhankelijk van de herkomst van de plant, de manier van destilleren en het seizoen. Maar zelfs planten die op dezelfde locatie groeien zouden aanzienlijke verschillen vertonen in de samenstelling van de e.o. en de opbrengst. In dat kader vragen wetenschappers om de plant beter te bestuderen zodat er nieuwe chemotypes kunnen worden beschreven en beschermd.

Fysische eigenschappen

De citroenverbena is een frisgroene meerjarige struik die in haar oorspronkelijke habitat een hoogte van 1m tot 2m50 bereikt. Bij ons blijft hij kleiner en is het moeilijk overwinteren, maar een goede standplaats en een mooie zomer kunnen toch een mooi exemplaar opleveren.

Door de inplanting van het blad, de vorm van de stengel en de bloemen lijkt de plant, net als andere Verbena soorten wat op de Lipbloemigen. Maar er zijn wel degelijk verschillen.

Met zijn complexe bijwortelstelsel verankert de citroenverbena zich enkele tientalle centimeters diep in de bodem.

Stengel

Vanuit de wortel vertrekken er meerdere lange taaie stengels die zich weinig vertakken. Bij het ouder worden verhouten de stengels tot knoestige stammetjes. Nieuwe scheuten zijn fris groen tot paars en sterk geribd.

Blad

Het blad van de citroenverbena is lancetvormig, kort gesteeld en eenvoudig geveerd. De hoofdnerf is sterk gemarkeerd. Onderaan is het blad rijkelijk voorzien van olieklieren. Breedte 1-1,5 cm en lengte 3,5 tot 7,5 cm. Opmerkelijk: de blaadjes kunnen per drie of per twee gegroepeerd staan op de stengel.

Een andere opmerkelijkheid is de vorm van de bladrand. De Aloysia citrodora heeft normaal een gave bladrand, maar het blad van sommige sommige struiken is naar onder toe gezaagd. Het gezaagde blad is ook iets minder ruw en minder glanzend.

Deze afwijkende vorm lijkt zich niet voor te doen in zijn oorspronkelijke habitat. Het gezaagde blad lijkt trouwens ook iets meer op dat van ijzerhard, wat tevens onze enige inheemse Verbena-soort is. Mogelijk vormt de citroenverbena in onze contreien een nieuw chemotype. Ook de opvallende verschillen in de samenstelling van de etherische olie zou hierop kunnen wijzen.

Bloem

Van juni tot in het najaar bloeit de plant met kleine bloemetjes tot 6 mm. De bloemen staan eindstandig gegroepeerd in aren met de jongste bloemen aan de top. In ons klimaat bloeit de plant slechts sporadisch. Zoals elk geslacht van de Aloyisia familie heeft de bloem schutblaadjes. Ze ondersteunen de lilakleurige buisvormige bloem die voorzien is van 4 witte kroonbladeren. De bloemen lokken vlinders en bijen en produceren een kleine vrucht waarin zich twee minuscule zaadjes bevinden. De zaden hebben weinig kiemkracht.

Citroenverbena kweken

Klimaat en standplaats

De citroenverbena houdt van een zonnig klimaat. In zijn oorspronkelijke habitat staat hij in volle zon en kan hij zelfs wat schaduw gebruiken, maar bij ons is alle warmte en licht meer dan welkom. In de ideale omstandigheden produceert hij de meeste etherische olie. De bladeren blijven hierdoor wel wat kleiner. De plant is zeewind tolerant, maar overmatige wind verhoogt de verdamping van de etherische oliën.

In de winter verliest hij bij ons zijn blad. De wortels kunnen een temperatuur tot -10 graden overleven en zijn zo beperkt winterhard. Het kan daarom geen kwaad om de struik tegen een zuidelijke muur te plaatsen: warm in de zomer en beschut tijdens onze koude, winderige seizoenen.

Bodem en voeding

Planten die in volle grond staan en kunnen genieten van een vruchtbare bodem dienen niet extra bemest te worden. Het volstaat om de bodem na het seizoen te verrijken met een mulchlaag en de natuur zo veel mogelijk zijn werk te laten doen: verwijder geen afgevallen bladeren en zorg ervoor dat de omliggende grond niet braak ligt.

Planten in pot kunnen om de paar weken een beetje organische mest gebruiken. Let wel op voor ‘natte voeten’. Potaarde mag niet doorweekt zijn en moet goed kunnen afwateren.

Zaaien en vermeerderen

Het zaad van de citroenverbena is weinig kiemkrachtig. De plant kan dus best vermeerderd worden door het nemen van stekken. De ideale moment hiervoor is in de lente van zodra de plant uit slaapstand komt. Wacht niet te lang, want de plant heeft bij ons de hele zomer nodig om sterk genoeg te worden tegen de koude winter.

Knip een vers takje van de plant en zet het een tweetal weken in een glas vers water, tot zich nieuwe wortels hebben gevormd. Plant de stekken nadien in een waterdoorlatende bloempot met een diameter van 30 – 45cm.

Jonge planten hou je best in potten. Zet ze ‘s winters (koel) binnen tot ze enkele jaren oud zijn en voorzien van een stevig wortel- en takkengestel. Van april (na de ijsheiligen) tot november kunnen ze opnieuw naar buiten. Oudere planten kunnen in volle grond staan. Zij verliezen tijdens de winter hun blad.

Groeien en snoeien

De jonge plant kan in het voor- of najaar tot op 10cm van de grond worden teruggesnoeid en bedekt met een dikke mulchlaag in de hoop dat ze de winter overleven. Daarna is het even wachten op nieuwe scheuten, maar zodra het eerste, warme zonnetje er is komt de citroenverbena weer tot leven. Wacht niet te lang met snoeien.

De citroenverbena kenmerkt zich door een ‘slungelige groei’. Vanuit de okselknoppen ontstaan er op willekeurige plaatsen nieuwe scheuten en twijgen die erg lang kunnen worden.

De struik wordt best minstens tweemaal per jaar gesnoeid: zo profiteer je van de oogst van de blaadjes en wordt de struik voller en compacter.

Oogsten en verwerken

De blaadjes van de citroenverbena kunnen het hele seizoen door geoogst worden. Snoei takken naar wens van de struik en ontdoe ze van de blaadjes. Deze kunnen vervolgens gedroogd worden in de schaduw, op een warme, goed geventileerde plaats.

Het gedroogde blad bewaar je droog en donker een tweetal jaren, bijvoorbeeld in een afgesloten papieren zak. Uiteraard kan de plant beter vers verwerkt worden kort na het oogsten. Na het oogsten kan je de kruiden in een vochtige neteldoek wikkelen en ongeveer een week in de koelkast bewaren. Het kruid bewaart goed door de etherische oliën.

Ziekten en plagen

De citroenverbena is over het algemeen niet ziektegevoelig. In droge omstandigheden is er een kleine kans op aanvallen van de witte vlieg, bladluizen of rode spinnetjes. Overmatig bodemvocht kan wortelrot veroorzaken.

Opgelet

Citroenverbena is over het algemeen veilig, maar er dient wel enige voorzichtigheid aan de dag gelegd te worden tijdens de zwangerschap en borstvoeding, bij glaucoom, bij allergieën en bij nierkwalen.

De etherische olie kan irriterend werken op de huid. Om die reden hebben zowel de EU als de International Fragrance Association (IFRA) de etherische olie op een lijst van chemicaliën geplaatst die niet commercieel gebruikt mogen worden in cosmetica.

Hoe gebruiken?

Infusie

Een infusie van het blad van citroenverbena is een makkelijke verwennerij voor lichaam en geest. Hoewel het gedroogde kruid zijn aroma goed behoudt gaat er niets boven de heerlijke frisse citrusgeur van de vers verwerkte plant.

Aangezien de etherische oliën vluchtig zijn en moeilijk oplossen in water zal je bij een infusie vooral genieten van het aroma en de wateroplosbare anti-oxidanten. Het is een ideale digestief of een verkwikkende drank om je dag mee te beginnen door zijn activerende eigenschappen op de vertering en ons zenuwstelsel.

Bereidingswijze

Voor één grote kop: verknip minstens een klein handvol verse blaadjes of een soeplepel gedroogd kruid. Voor een liter: neem minstens 60 gram vers of 30 gram gedroogd kruid. Overgiet met heet water (niet kokend). Vijf minuten laten trekken. Voeg eventueel een schijfje citroen toe.

Tip: download de monografie voor meer bereidingen!

Besluit

De citroenverbena is een kruid dat kan ingezet worden tegen een aantal kwalen die van invloed zijn op elkaar. Denk maar aan de relatie tussen darmen, psyche en huid.

Zoals elke plant geldt voor de citroenverbena dat hij méér is dan de som van zijn delen.

Puur qua percentage inhoudsstoffen scoort de citroenverbena niet geweldig in vergelijking met andere planten, maar zoals altijd geldt dat hij meer is dan de som van zijn delen. Het gaat om de unieke manier waarop de inhoudsstoffen samenwerken en de manier waarop de totale plant een invloed heeft op ons welzijn. Dat blijft tot op de dag van vandaag nog steeds – en misschien gelukkig maar – een mysterie.

Conclusie: in ruil voor de beste zorgen brengt de citroenverbena lichaam en geest op een verfijnde en mysterieuze manier in balans.

---

Benieuwd naar meer?